Voedingsadvies aan visueel beperkten vergt kennis en creativiteit van de diëtist. Zien is namelijk een belangrijke zintuig bij het bereiden en presenteren van voeding, opwekken van de eetlust en bij de daadwerkelijke voedselinname. Probeer dit maar eens met een blinddoek om te doen; je zult zien dat dat tegenvalt. In Nederland zijn naar schatting 380.000 mensen blind of slechtziend, meestal door een leeftijdsgebonden oogaandoening, waarvan negentig procent 50 jaar of ouder is(1). Grote kans dus dat je in je werk als diëtist een keer voedingsadvies moet geven aan iemand met een visuele beperking. Door adequate inzet van middelen en materialen, kan ook de zelfredzaamheid van mensen met een visuele beperking vergoot worden. Dit artikel geeft daarvoor praktische handvatten.

De voorbereiding van het klaarmaken van maaltijden begint bij het in huis halen van boodschappen. Alleen dat kost al veel meer tijd en energie als je een visuele beperking hebt⁽²⁾. Het vinden van producten in de schappen en zelf etiketten lezen gaat veelal moeizaam of helemaal niet. Weet dat veel supermarkten (op afspraak en buiten spitstijden) bereid zijn om samen met een medewerker boodschappen te doen.

Eenmaal thuis kan het koken beginnen. Het is aan te raden dat alle ingrediënten voor de maaltijd in een vaste volgorde vanuit het recept uitgestald worden van links naar rechts op het werkblad. Dat maakt het koken makkelijker en geeft minder stress. Snijden kan uitdagend zijn, adviseer daarom het gebruik van voorgesneden groente en vlees. Maar er zijn ook diverse soorten hulpmiddelen voorhanden om groente en fruit te snijden, zoals bijvoorbeeld de uitgebreide set van Nicer Dicer®. Om portiegroottes te bepalen kan een sprekende weegschaal of maatbeker helpen, of kan gebruik gemaakt worden van zogenaamde ‘eetmaatjes’. Deze zijn zowel kant-en-klaar te verkrijgen met voelbare maatstreepjes, als eenvoudig zelf te maken van lege verpakkingsmaterialen. Crème fraîche cupjes zijn bijvoorbeeld ideaal voor het afmeten van graanproducten als rijst of couscous (zie tabel 1). Voor het verwerken en inschenken van vloeistoffen, kan behalve de sprekende weegschaal ook een niveau-indicator gebruikt worden waarbij geluidssignalen of trillingen worden afgegeven als de indicator bereikt is en het glas vol zit (zie overzicht).

Overzicht Inhoudsmaten voor graanproducten in crème fraiche bekertje a 125ml

Het gebruik van een (combi)magnetron met spraakfunctie is aan te raden bij de maaltijdbereiding. Daarnaast is aan te bevelen om te werken met kleurcontrast om materialen makkelijker te vinden en daardoor minder te morsen bij het opscheppen of eten. Denk hierbij aan het leggen van een donkergekleurde spatel op een wit keukenpapiertje. Kleurcontrast kan ook de voedselinname vergemakkelijken. Afhankelijk van de inhoud van de maaltijd kan een donker, wit of gekleurd bord worden gekozen. Aspergesoep in een witte soepkom is niet goed zichtbaar en dus onhandig en koffie in een zwarte beker idem dito, maar omgekeerd werkt het wel goed! Zo wordt ook een doorzichtig glas water makkelijk omgestoten omdat het dan minder zichtbaar is, maar daar zijn natuurlijk voldoende alternatieven voor te bedenken. Het serveren van de maaltijd in een bakje, diep bord of bord met een (opzetbare) rand maakt het daadwerkelijke eten makkelijker en vermindert het knoeien. De ergotherapeut kan ook helpen bij het oefenen met eetgerei, waardoor hulpmiddelen als een bordrand, niet nodig zijn.

Een voedingsadvies gaat vaak gepaard met uitreiken van voorlichtingsmaterialen. Maar standaard schriftelijk voorlichtingsmateriaal voldoet vaak niet als je slecht ziet. Ook daar is gelukkig een mouw aan te passen en zijn hulpmiddelen voorhanden. Door de schriftelijke informatie als Word, PDF of PowerPoint bestand per email te versturen, kan men thuis op zijn eigen laptop met vergrotings-, spraak- en/of braillesoftware, teksten en tekstgroottes aanpassen naar eigen behoefte. Een spraakrecorder leest bijvoorbeeld de teksten hardop voor. Zet hiertoe bij de afbeeldingen ook een gedetailleerde omschrijving, zodat de spraaksoftware ook weergeeft wat er op de afbeeldingen ‘te zien’ is. Er zijn tevens diverse hulpmiddelen en toegankelijkheidfuncties op smartphones beschikbaar die afbeeldingen kunnen beschrijven en teksten kunnen voorlezen (bijvoorbeeld READ-IT® of VoiceOver®). Gebruik zo nodig Youtube filmpjes voor receptuur of uitleg over het voorgeschreven dieet die gehoord en herhaald kunnen worden.

Er zijn ook medische hulpmiddelen voorhanden met een spraakfunctie zoals een thermometer, bloeddrukmeter of bloedglucosemeter. Er zijn in Nederland expertisecentra voor mensen met een visuele beperking waar adviezen verleend worden over hulpmiddelen en toepassing daarvan door zorgprofessionals, zoals Koninklijke Visio en Bartiméus die via een verwijzing van de oogarts benaderd kunnen worden. Een succesvol initiatief is de (gratis) ‘be my eyes app’ waarmee een wereldwijde gemeenschap van ziende vrijwilligers, mensen met een visuele beperking helpen via een videogesprek, zoals bijvoorbeeld bij etiketten lezen en maaltijdbereiding. Kijk ook op het kennisportaal van Koninklijke Visio met allerlei tips over boodschappen doen en het betalen ervan, boodschappenlijstjes maken en koken, eten en drinken^(3,4).

Hulpmiddelen voor visueel beperkten (van onder naar beneden)

A Snijmaterialen voor groente en fruit (Nicer Dicer®)
B Niveau-indicator voor vloeistoffen
C Sprekende weegschaal
D Eetmaatje voor bepaling portiegroottes met voelstreepjes
E Bordrand
F ‘Be my eyes’ app
G Spraakrecorder
H Readit air®

1. Keunen JEE, Verezen CA, Imhof SM, van Rens GHMB, Asselbergs MB & Limburg JJ (2011): Toename in de vraag naar oogzorg in Nederland 2010-2020. Ned Tijdschr Geneesk 155: A3461.
2. Schakel W, Bode C, van der Aa HPA, Hulshof CTJ, Bosmans JE, van Rens GHMB, van Nispen RMA. Exploring the patient perspective of fatigue in adults with visual impairment: a qualitative study. BMJ Open 2017;7(8):e015023.
3. Boodschappen doen. Visio. www.kennisportaal.visio.org/boodschappen
4. Koken, eten en drinken www.kennisportaal.visio.org/nl-nl/thema-s/huishouden-en-gezin/koken,-eten-en-drinken