Roken, gewicht en gezondheid: de rol van de diëtist

Roken is schadelijk voor de gezondheid. Toch rookt nog steeds één op de vijf Nederlanders. Stoppen met roken is moeilijk. Gewichtstoename hierbij een bekend effect is (stoppers komen binnen een jaar gemiddeld 4 tot 5 kilogram aan). Daarom is in de ‘rookzorg’ een rol voor de diëtist weggelegd. Lees hoe, in deze bijdrage van het Trimbos instituut, Rookstopzorg. 

Roken is nog steeds de belangrijkste oorzaak van ziekte en overlijden in Nederland. Jaarlijks gaan bijna 20.000 mensen dood aan de gevolgen van roken. Dit staat gelijk aan één overlijden door roken per halfuur. In het Nationaal Preventieakkoord heeft de overheid een ambitieus doel vastgelegd: een ‘rookvrije’ generatie in 2040: het voornemen is dat tegen die tijd minder dan 5% van de mensen nog rookt. 

Een prachtig streven, maar de overheid kan dat niet alleen. Zorgverleners, waaronder diëtisten en voedingsdeskundigen, spelen een cruciale rol bij het bereiken van dit doel. Roken is immers van invloed op alle aspecten van leefstijl en gezondheid, waaronder voeding en gewicht. Onderzoek toont aan dat een rookstopadvies van een zorgverlener de kans op stoppen met 50% vergroot. Dit artikel geeft inzicht in de relatie tussen (stoppen met) roken en gewicht en biedt handvatten voor het toepassen van rookstopadvies door de diëtist. (1) 

Jaarlijks probeert één op de drie rokers te stoppen. Een bekend effect van stoppen met roken is gewichtstoename. Uit onderzoek blijkt dat stoppende rokers gemiddeld 4-5 kilogram aankomen binnen 12 maanden, met de grootste gewichtstoename in de eerste drie maanden. En dat is voor heel wat rokers een reden om een stoppoging toch maar even uit te stellen. De gewichtstoename heeft verschillende oorzaken. Allereerst onderdrukt nicotine, de verslavende stof in sigaretten, het hongergevoel. Nicotine versnelt ook de stofwisseling. Een pakje sigaretten roken zou gelijk staan aan het verbranden van 200 kilocalorieën. Wanneer iemand stopt met roken en hetzelfde blijft eten en drinken, kan het gewicht dus toenemen. En natuurlijk geldt ook dat stoppers in plaats van een sigaret te roken een koekje of een snoepje gaan eten.  

Roken is ook op veel andere vlakken verweven met het werk van de diëtist. Uit onderzoek blijkt dat veel rokers te weinig belangrijke voedingsstoffen binnenkrijgen. (2) Mensen die roken eten vaker te veel (verzadigd) vet, en te weinig foliumzuur, vitamine C en vezels. En daarvoor is een logische verklaring: roken leidt tot vermindering van reuk en smaak waardoor rokers hun dieet aanpassen naar voeding met sterke smaken en meer suikers. Wie echter stopt met roken krijgt zijn reuk en smaak terug en kan weer genieten van een gezond voedingspatroon met verfijnde smaken. 

Ook speelt roken een belangrijke rol bij de meest voorkomende problemen op het spreekuur van de diëtist. Bij patiënten met een verhoogd risico op hart- en vaatziekten is roken, naast bloeddruk, cholesterol, bloedsuiker en gewicht, een belangrijke pijler in de leefstijl van de patiënt. Bij patiënten die overlijden aan een hartinfarct kan 14% direct worden toegeschreven aan roken. Bij patiënten die overlijden aan diabetes is dit 6%. Ook bij patiënten met kanker vormt roken een belangrijk probleem. Eén op de zes gevallen van kanker is direct veroorzaakt door roken, chemotherapie werkt minder bij rokers en het is moeilijker een goede voedingstoestand te behouden bij iemand met chemotherapie die rookt. Ten slotte heeft zelfs bij gezonde individuen roken een grote invloed in de praktijk van de diëtist; denk aan zwangere vrouwen, sporters en het verhoogde risico op voedselallergieën bij kinderen wiens ouders roken. (3)

Wat betekent dit voor de praktijk? Hoe kan je ervaring opdoen met het geven van een rookstopadvies, op een manier dat het niet veel tijd kost en waarmee de roker uiteindelijk bij de juiste begeleiding uitkomt? Een eenvoudige en wetenschappelijk bewezen oplossing is het Very Brief Advice Plus (VB A+). (4) Deze methode is geschikt voor situaties waarin tijd beperkt is. Het VBA+ bestaat uit drie korte stappen:  

1. Vraag of de patiënt rookt  

2. Benoem dat professionele begeleiding de beste manier is om te stoppen met roken en

3. Bied een warme verwijzing naar vervolgzorg aan.  

Deze aanpak is positief en kost maar enkele minuten. Kortom, een kleine inspanning met grote gezondheidsvoordelen!  

Ook al valt roken op het eerste gezicht niet onder de verantwoordelijkheid van een diëtist, je kunt zeker een belangrijke rol hebben bij patiënten die wel willen stoppen met roken maar bang zijn voor gewichtstoename. Vraag mensen naar hun rookgedrag, benadruk dat de gewichtstoename na stoppen met roken vaak tijdelijk is en dat de gezondheidsvoordelen altijd opwegen tegen de nadelen van een mogelijke gewichtstoename. Begeleid de patiënt met advies voor een gezonde voeding, stimuleer voldoende lichaamsbeweging, en raad patiënt eventueel aan te overleggen met een arts of professional over medicatiegebruik (zoals nicotinevervangers) als hulpmiddel bij de stoppoging. Dit kan de patiënt helpen om mogelijke gewichtstoename te voorkomen bij stoppen met roken.  

Meer informatie voor zorgverleners over stoppen met roken, vind je op de website van rookstopzorg. Hier vind je bijvoorbeeld het Platform Stoppen Met Roken (SMR) waar zorgverleners ervaringen en tips delen en vragen kunnen stellen. Voor patiënten die roken is de website ikstopnu.nl ontwikkeld.